Czasem pracy określa się czas, kiedy pracownik pozostaje do dyspozycji pracodawcy. Brakuje tu niestety precyzyjnych wskazań, które określałyby granice dyspozycyjności. Jednostki, którymi posługuje się Kodeks pracy w odniesieniu do okresu rozliczeniowego pomiędzy stronami, to godziny, doby i tygodnie. Standardowy czas pracy wynosi 8 godzin na dobę, czyli 40 godzin w 5-dniowym tygodniu pracy – są zawody i okoliczności, w których dopuszcza się jego wydłużenie. W takich przypadkach mowa o dyżurze. Prawo reguluje także kwestie odpoczynku, wolnego od pracy i okoliczności zwalniające z obowiązku jej świadczenia, a także oraz nadgodziny (ich wymiar, dodatkowe wynagrodzenie za pracę nadliczbową). Czytaj dalej!
Czas pracy – definicje w prawie pracy
Wyjaśnienie tego pojęcia z punktu widzenia przepisów znajduje się w I rozdziale szóstego działu Kodeksu pracy. Zgodnie z art. 128. § 1 czasem pracy jest czas, w którym pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy. Teoretycznie wszystko wydaje się klarowne, ale taka definicja pozostawia pewną przestrzeń do odmiennych interpretacji. Poniżej parę przykładów:
- policjant na służbie przed pobraniem ekwipunku;
- pracownik biurowy wysłuchujący poleceń w czasie aktualizacji systemu komputera służbowego;
- rozmowy telefoniczne, tekstowe, internetowe poza godzinami pracy.
Czas przeznaczony na podróż z miejsca zamieszkania do miejsca wykonywania pracy nie wlicza się do czasu pracy
Pozostałe definicje w tej części kodeksu pracy dotyczą:
- pracy zmianowej – rozkład czasu pracy ze zmienną porą wykonywania obowiązków przez grupy pracowników;
- pracowników zarządzających – osoby jednoosobowo kierujące zakładem pracy i/lub zespołem, członkowie organów kolegialnych, główni księgowi;
- doby – 24 kolejne godziny licząc od godziny, w której pracownik rozpoczyna pracę według ustalonego rozkładu czasu pracy;
- tygodnia – 7 dni kalendarzowych, licząc od pierwszego dnia okresu rozliczeniowego.
Normy i ogólny, dobowy wymiar czasu pracy
Normą w pięciodniowym tygodniu pracy jest przepracowywanie 40 godzin. Dziennie czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę. Na tej podstawie oblicza się obowiązujący czas pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym. W każdym z nich liczba godzin pracy może być różna. Obowiązujący w danym przedziale czas pracy pracownika zależy od:
- wymiaru umowy o pracę;
- liczby pełnych tygodni w przyjętym okresie rozliczeniowym;
- liczby pozostałych dni roboczych;
- kalendarza świąt ustawowo wolnych od pracy.
Dni ustawowo wolne od pracy
Jeżeli dzień wolny przypada poza niedzielę, następuje skrócenie czasu pracy o 8 godzin w danym okresie rozliczeniowym. Pracodawca może ustalić, czy narzuci pracownikom konkretną datę, czy pozwoli im samodzielnie „odebrać” czas wolny należny z tego tytułu. Aktualnie w polskim prawie funkcjonuje 13 świątecznych dni wolnych od pracy:
- 1 i 6 stycznia;
- 1 i 3 maja;
- 15 sierpnia;
- 1 i 11 listopada;
- 25 i 26 grudnia;
- święta ruchome (2 dni wielkanocne, Zielone Świątki, Boże Ciało).
Systemy czasu pracy dopuszczalne przez kodeks pracy
Okres rozliczeniowy czasu pracy może trwać zarówno dobę, jak i tydzień – a maksymalnie 4 miesiące. Jego długość zależy od przyjętego systemu pracy, rodzaju wykonywanych obowiązków, a nawet warunków atmosferycznych. Pracodawcy najczęściej konstruują umowy w taki sposób, by podsumowywać pracę w odstępach miesięcznych. W ich ramach – jeśli uzasadnia to rodzaj zadań, ich organizacja i warunki techniczne – mogą funkcjonować następujące rozwiązania:
- podstawowy system czasu pracy;
- system równoważnego czasu pracy – dopuszcza wydłużenie dobowego wymiaru czasu pracy do:
- 12 godzin;
- 16 godzin (dozór urządzeń lub częściowe pozostawanie w pogotowiu do pracy);
- 24 godziny (straż pożarna, służby ratownicze, ochrona mienia i osób).
- praca w ruchu ciągłym – umożliwia przedłużenie czasu pracy do 43 godzin przeciętnie na tydzień i do 12 godzin na dobę. Przedłużony tygodniowy wymiar czasu pracy nie może przekraczać 4 godzin na każdy tydzień okresu rozliczeniowego, w którym dochodzi do przedłużenia czasu pracy;
- system skróconego tygodnia pracy – umożliwia skrócenie tygodnia pracy poniżej 5 dni i wydłużenie dobowej normy czasu pracy do 12 godzin. W takich przypadkach obowiązuje wyłącznie miesięczny okres rozliczeniowy;
- system pracy weekendowej – podobnie jak wariant powyżej, można go wdrożyć na pisemny wniosek pracownika. Dopuszczalne jest świadczenie pracy w piątki, soboty, niedziele i święta oraz przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy do 12 godzin;
- system przerywanego czasu pracy – dopuszcza przerwanie pracy na maksymalnie 5 godzin w ciągu doby. Przerwa nie wlicza się do czasu pracy, ale za czas przestoju pracownikowi przysługuje 50% standardowego wynagrodzenia;
- zadaniowy czas pracy.
Najważniejsze regulacje względem rozkładu czasu pracy
Nie wszyscy pracownicy muszą świadczyć pracę według tego samego schematu godzin. Istnieje możliwość złożenia pisemnego wniosku o ustalenie indywidualnego rozkład czasu pracy. Obowiązujące w danym zakładzie zasady powinny znaleźć się w jednym z wewnętrznych dokumentów:
- regulaminie pracy;
- układzie zbiorowym pracy;
- obwieszczeniu pracodawcy.
Takiego obowiązku nie ma tam, gdzie rozkład czasu pracy reguluje bezpośrednio prawo pracy, umowa lub inne, zawierane indywidualnie porozumienie. Ważne, by przestrzegać poniższych regulacji:
- w porze nocnej nie mogą pracować kobiety w ciąży, osoby młodociane i (jeśli nie wyrażą takiej zgody) osoby opiekujące się dzieckiem w wieku do 4 lat;
- rozkład czasu pracy należy przekazać pracownikowi pisemnie lub elektronicznie najpóźniej na tydzień przed rozpoczęciem okresu rozliczeniowego, którego dotyczą ustalenia w rozkładzie;
- można ustalić ruchomy czas pracy, przy czym ponowne wykonywanie obowiązków w tym samym dniu nie stanowi nadgodzin, jeśli wcześniej nie zostały wypełnione uzgodnione normy dobowe;
- zobowiązania nie mogą naruszać praw do minimalnego odpoczynku dobowego i tygodniowego.
Czas pracy w godzinach nadliczbowych i odpoczynek od pracy
Tzw. nadgodziny są pracą świadczoną ponad normy czasu pracy obowiązujące danego pracownika. Pracodawca może zobowiązać swoich podwładnych do podejmowania jej wyłącznie w razie szczególnych potrzeb i konieczności prowadzenia akcji ratowniczej lub usunięcia awarii – czynności niezbędnych do ochrony ludzkiego życia, mienia lub środowiska naturalnego. Za czas pracy w godzinach nadliczbowych pracownikowi przysługuje czas wolny w tym samym okresie rozliczeniowym lub dodatek do wynagrodzenia w wysokości 50%, lub 100%. Limity nadgodzin wynoszą:
- 13 godzin na dobę;
- 48 godzin w skali tygodnia;
- 150 godzin w roku kalendarzowym.
Wymagane przepisami przerwy w pracy wpływają na jej czas
Pracownikom przysługuje co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku w trakcie doby. Może zostać skrócony w przypadku akcji ratowniczych oraz wobec pracowników zarządzających i głównych księgowych. Tygodniowy czas pracy musi uwzględniać co najmniej 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku, z czego 24 powinny przypadać na niedzielę. Dla pracowników młodocianych prawo przewiduje 48 godzin nieprzerwanego odpoczynku tygodniowego.
Czas pracy – przerwy, ewidencja godzin pracy, zwolnienia od pracy
Jeśli dzienny wymiar czasu pracy pracownika wynosi minimum 6 godzin, przysługuje mu 15 minut przerwy wliczanej do czasu pracy. Dla osób młodocianych te wartości są na poziomie 4,5 godziny i 30 minut. Pracodawcy mogą wprowadzić do 60 minut przerwy na posiłek lub załatwianie osobistych spraw przez pracowników – nie wlicza się ona do czasu pracy. Obowiązek ewidencji godzin pracy służy ustalaniu wszelkich wynagrodzeń i świadczeń, a pracownicy mają mieć dostęp do zawartych w niej informacji. Zwolnienia, które redukują czas pracy bez wpływu na wynagrodzenie, wymagają usprawiedliwienia lub specjalnych okoliczności:
- oddawania krwi;
- ślubu;
- narodzin dziecka;
- zgonu lub pogrzebu bliskiej osoby;
- poddawania się istotnym czynnościom medycznym (obowiązkowe badania lekarskie, szczepienia ujęte w wykazie).
Na dopuszczalny czas pracy wpływa wiele czynników. A ogólny charakter wielu przepisów sprawia, że na tym tle może niestety dochodzić do sporów pomiędzy pracodawcami i pracownikami.
Zobacz także:- Ile trwa szkolenie BHP dla praktykantów? Szkolenie BHP wstępne i okresowe
- Szkolenie BHP – ile trwa szkolenie BHP wstępne i okresowe?
- Ile godzin można spędzać przed komputerem – BHP a praca przy komputerze
- Regulamin pracy i wynagradzania pracowników. Wytyczne kodeksu pracy dla pracodawców z zakresu organizacji pracy
- Szkolenie BHP – co ile lat? Jak długo jest ważne szkolenie BHP?
